Szczegóły

Irena

Kategoria: Wyszukane

Odsłony: 2796

Jowita POGODZIŃSKA
Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA W RAZIE WYPADKU UCZNIA W SZKOLE


Żywe usposobienie dzieci powoduje konieczność liczenia się ze zdarzeniami, których następstwem są wypadki. Miejscem, w którym dziecko spędza najwięcej czasu jest szkoła i dom. Badania dotyczące zdrowia młodzieży w Polsce wykazują, że najwięcej wypadków zdarza się w wyniku niezdyscyplinowania młodzieży, niezamierzonych kolizji, nieprzestrzegania zasad BHP, braku nadzoru ze strony nauczyciela, złego stanu obiektów sportowych, sprzętu sportowego, technicznego i laboratoryjnego oraz złego stanu zdrowia ucznia. Większość wypadków ma miejsce w szkołach podstawowych, gdzie, co 10 uczeń ulega wypadkowi podczas pobytu w tej instytucji. W czasie lekcji najczęściej wychowania fizycznego i w czasie przerw między lekcjami dochodzi do urazów kończyn, głowy, tułowia i oczu (dane Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu).
Przeciętne dziecko, każdego dnia ogląda w telewizji wiele scen przemocy, stąd też staje się bardziej agresywne w szkole, naśladując ekranowych bohaterów. W takich sytuacjach prawdopodobieństwo tragedii wzrasta, w szczególności, gdy dzieci pozostają bez dozoru na terenie szkoły.
W celu zapewnienia uczniom bezpiecznych warunków na terenie szkoły, wprowadzono przepisy, które wymagają od pracowników szkoły przestrzegania zasad bezpieczeństwa i higieny.
 Zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem MENiS z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach, zapewnienie bezpiecznych warunków pobytu w szkole należy przede wszystkim do dyrektora szkoły, a także nauczycieli.
Wśród zadań dyrektora wymienić należy:
-    okresowe kontrole obiektów należących do szkoły;
-    uwzględnienie w planie zajęć potrzeby różnicowania zajęć w każdym dniu
      i równomiernego obciążenia zajęciami w poszczególnych dniach tygodniach;
-    umieszczanie w widocznym miejscu planu ewakuacji szkoły;
-    zapewnienie przeprowadzenia w szkole prac remontowych pod nieobecność uczniów;
-    zapewnienie właściwego oświetlenia, nawierzchni dróg, przejść, stanu boiska oraz 
      instalacji do odprowadzenia ścieków i wody deszczowej, a także wentylacji i ogrzewania.
Sprzęty nabywane przez szkołę, winny posiadać odpowiednie atesty i certyfikaty.
W dbałości o bezpieczeństwo ucznia w szkole wprowadzono przepisy niedopuszczające pozostawienie uczniów bez nadzoru upoważnionej do tego osoby (w trakcie zajęć,
jak i w przerwach).
Przepisy nakazują także utrzymanie odpowiedniej temperatury w pomieszczeniach.

 Do obowiązków nauczyciela należy stały nadzór w trakcie prowadzenia zajęć, systematyczne kontrolowanie miejsc, gdzie prowadzone są zajęcia, powiadomienie o uszkodzonych salach lub sprzętach dyrektora szkoły.
Ważnym czynnikiem bezpieczeństwa jest także kontrola obecności uczniów na każdych zajęciach.
Rozporządzenie poświęca też odrębny rozdział postępowaniu w przypadku powzięcia wiadomości przez pracowników szkoły o wypadku osób pozostających pod opieką szkoły.
 W pierwszym rzędzie nakazuje udzielenie pomocy medycznej poszkodowanemu, powiadomienie odpowiednich osób oraz organów przez dyrektora szkoły lub upoważnionych przez niego pracowników. Przewiduje także zabezpieczenie miejsca wypadku i rozpoczęcie pracy przez zespół powypadkowy. Dyrektor szkoły zobowiązany zostaje ponadto do prowadzenia rejestru wypadków.
Nad sprawnością całego systemu BHP w szkołach czuwają instytucje powołane do nadzoru i kontroli przepisów higieny pracy i warunków środowiska pracy, przede wszystkim PIP i PIS - działające na podstawie odrębnych przepisów.
Wypadek zaistniały w szkole zaliczany jest przez ustawodawcę do tzw. wypadków powstałych w szczególnych okolicznościach. Przepisy ustawy z dnia 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach obowiązujące od 1 stycznia 2003 r., stanowią, iż za wypadek uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło między innymi w czasie zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych realizowanych przez jednostki organizacyjne systemu oświaty, zajęć w szkole wyższej lub na studiach doktoranckich albo w czasie odbywania praktyki przewidzianej organizacją studiów lub nauki. Ta definicja ustawowa pozwala na sklasyfikowanie wypadku w szkole do grupy wypadków powstałych w szczególnych okolicznościach, co w konsekwencji uzasadnia przyznanie poszkodowanemu przysługujących z tego tytułu świadczeń, wśród których wymienia się między innymi rentę lub jednorazowe odszkodowanie.
Świadczenia określone w ustawie są finansowane ze środków budżetu państwa. Organem zaś przyznającym i wypłacającym te świadczenia na wniosek osoby uprawnionej jest ZUS. Warto zwrócić uwagę, także na przepis ustawy, który stanowi, iż świadczenia nie zostaną przyznane osobie poszkodowanej wskutek wypadku, który nastąpił z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa tej osoby, jak również osobie, która będąc w stanie nietrzeźwym lub pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych, w znacznym stopniu przyczyniła się do spowodowania wypadku.
Przepisy o świadczeniach z tytułu wypadków w szczególnych okolicznościach (wypadkach
 w szkole) nie zawsze zapewniają całkowite naprawienie szkody poniesionej przez ucznia wskutek wypadku. Wysokość odszkodowania jest, bowiem zryczałtowana i nie podlega miarkowaniu. W związku z powyższym, istnieje dążność poszkodowanych do dochodzenia świadczeń wyrównawczych (ponad świadczenia gwarantowane przepisami o świadczeniach z tytułu wypadków) na podstawie prawa cywilnego. Zdarzenia wypadkowe w szkole nie rzadko wyczerpują przesłanki odpowiedzialności cywilnej z artykułów 417, 427, 430, 435 k.c. Pojawia się tu swoisty zbieg norm prawa cywilnego z normami regulują-cymi specjalne świadczenia z tytułu wypadków, gdzie odszkodowanie cywilnoprawne spełnia rolę posiłkową, czyli może być dochodzone za szkody nie wyrównane świadczeniami należnymi z „ustawy wypadkowej”.

Powstaje zatem pytanie: Kto ponosi odpowiedzialność na podstawie przepisów prawa cywilnego za wypadek w szkole?
Po reformie oświaty zagadnienie to regulują przepisy ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, która w znaczny sposób zmieniła zakres odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy oświaty. Zgodnie z art. 5 ust. 7 wyżej wymienionej ustawy, odpowiedzialny jest organ prowadzący szkołę. „Organem prowadzącym” są te podmioty, które mogą zakładać i prowadzić szkoły oraz placówki określone w ustawie o systemie oświaty. Szkoły publiczne są zakładane i prowadzone przez: jednostki samorządu terytorialnego, ewentualnie ministrów właściwych do spraw wewnętrznych i administracji, obrony narodowej
 i sprawiedliwości oraz Ministra Edukacji prowadzącego szkoły dla dzieci obywateli polskich poza granicami i szkoły o charakterze eksperymentalnym. Szkoły niepubliczne mogą zaś zakładać i prowadzić inne osoby: prawne i fizyczne. Zgodnie z ustawą, właśnie na tych organach prowadzących spoczywa odpowiedzialność cywilna za wynikłą szkodę, gdyż do zadań tego organu należy zapewnienie odpowiednich warunków działania szkoły. Stąd też organ prowadzący szkolę odpowiada za jej działalność, a więc także za szkodę wyrządzoną przez nauczycieli, wychowawców i pracowników administracyjnych. Nie oznacza to jednak, że osoby zobowiązane do nadzoru nad uczniami w szkole zwolnione zostają z jakiejkolwiek odpowiedzialności.
W stosunku do nauczycieli i wychowawców obowiązek nadzoru i odpowiedzialność kreują inne przepisy prawa cywilnego, administracyjnego i karnego.
Podstawy odpowiedzialności cywilnej mogą być różne, konieczne jest jednak wykazanie związku przyczynowego między wypadkiem w szkole, a szkodą, wykazanie, że szkoda powstała i że szkoła zdarzeniu wypadkowemu zawiniła, a więc że mamy do czynienia z tzw. „czynem niedozwolonym”. Podstawy odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych mogą kształtować odpowiedzialność:
-    na zasadzie winy, np. art. 415, 427 k.c.,
-    na zasadzie ryzyka np. art. 435 (w tym odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego art. 417 oraz art. 430 kc.).
Odpowiedzialność organu prowadzącego szkołę, za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie funkcjonariuszy oświaty przy wykonywaniu czynności nie jest uzależniona od jego winy. Wystarczy stwierdzenie, że działanie funkcjonariusza było sprzeczne z porządkiem prawnym (art. 417 k.c.). W przypadku zaś art. 427 k.c. mamy do czynienia z odpowiedzialnością sprawującego nadzór. Odpowiedzialność ta oparta jest na winie osoby zobowiązanej do nadzoru. Odpowiedzialności z art. 427 k.c. jak i art. 430 kc. nie podlega nauczyciel, gdyż ponosi ją za niego organ prowadzący szkołę. Tak samo w rozumieniu art. 430 kc wychowawca, nauczyciel jest jedynie podwładnym, za którego działanie odpowiedzialność ponosi kierownictwo, jeśli działanie to związane jest z wykonywaniem powierzonej pracownikowi czynności. Warto również podkreślić, iż bezpośrednią odpowiedzialność nauczyciela jako pracownika, wobec osoby trzeciej wyłączył także kodeks pracy art. 120 kp.
Artykuł 417, 427 i 430 kc stanowią podstawę odpowiedzialności organu prowadzącego za szkody spowodowane z winy funkcjonariuszy oświaty, a więc także w przypadku wypadku ucznia na skutek niedopełnienia nadzoru nad uczniami przebywającymi w szkole. Odpowiedzialność organu prowadzącego szkołę za skutki wypadku potwierdza bogate orzecznictwo SN:
1)    Trudności wynikające ze skrępowania nauczyciela czasem trwania lekcji i spełnianiem ogólnego nadzoru pedagogicznego, nie mogą zwalniać Skarbu Państwa od odpowiedzialności za szkodę, jakiej doznał uczeń przy wykonaniu zleconych mu przez nauczyciela zadań. Trudności tego rodzaju nakazują jedynie zapewnienie nauczycielom takich warunków pracy, względnie ustalenie takich ich zadań w programach nauczania, które pozwolą na dołożenie przez nauczycieli starań, niezbędnych do zapobieżenia wszelkiemu niebezpieczeństwu dla zdrowia powierzonych ich opiece uczniów (wyrok z 14.05.1970 I CR 128/70 niepublikowane zamieszczone LEX pod nr 6738).
2)    Obowiązek sprawowania opieki i nadzoru oraz zapewnienia bezpieczeństwa ze strony szkoły dotyczy tylko uczniów powierzonych funkcjonariuszom szkoły lub szkole jako całości. Obowiązek ten zachodzi, więc w sytuacji, gdy uczniowie danej szkoły pozostają w dyspozycji nauczycieli lub administracji szkolnej, podczas lekcji, przerw międzylekcyjnych i innych zajęć zleconych przez szkołę (wyrok z dnia 03.01.1974 II CR 643/73 pub. OSP 1974/10/202).
3)    Cały teren szkoły w czasie, gdy odbywają się zajęcia, pozostaje pod jej opieką i nadzorem, wobec czego obowiązek należytego nadzoru obciąża szkołę również w stosunku do młodzieży, która nie ma zlecenia zajęć dodatkowych, ale w czasie, gdy szkoła jest czynna, ma możność przebywania na szkolnym boisku (wyrok z dnia 10.09.1971 I CR 260/71 pub. OSNC 1972/4/71).
4)    Szkoła nie może uchylać się od obowiązku nadzoru również względem dzieci niezapisanych do świetlicy, jeżeli korzystanie przez nie ze świetlicy jest akceptowane i nie ma charakteru sporadycznego (wyrok z 05.11.1969 ICR 318/69 pub. PUG 1970/10/328).
Jedną z podstawowych zasad prawa cywilnego jest zasada pełnego odszkodowania, która odgrywa szczególną rolę w zakresie odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych. Zasada ta odnosi się zarówno do szkody majątkowej jak i niemajątkowej. Zgodnie z regulacjami art. 444- 447 k.c. spowodowanie szkody na osobie ucznia może uzasadniać następujące świadczenia:
-    zwrot kosztów wynikłych z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia,
-    rentę z tytułu utraty zdolności do pracy zarobkowej,
-    zadośćuczynienie,
-    zwrot kosztów leczenia i pogrzebu w razie śmierci ucznia,
-    odszkodowanie jednorazowe.
Podstawą żądania zadośćuczynienia przez ucznia mogą być jego cierpienia fizyczne i psychiczne. Zadośćuczynienie stanowi ekwiwalent szkody niematerialnej. Sąd określający wysokość zadośćuczynienia bierze pod uwagę wiele okoliczności. Mogą nimi być: bolesność zabiegów, oszpecenie, bezradność życiowa, niemożność uprawiania sportów lub pracy twórczej. Zgodnie z wyrokiem SN I CR 354/72: „Elementem zwiększającym u poszkodowanego ucznia poczucie krzywdy jest utrata przez tego ucznia roku szkolnego w związku z chorobą będącą następstwem wypadku, okoliczności te powinny być wzięte pod uwagę przy ustalaniu wysokości odszkodowania.”
Przy ustalaniu wysokości odszkodowania znaczące może okazać się także przyczynienie się ucznia do powstania lub zwiększenia szkody. Pociąga to, bowiem za sobą odpowiednie zmniejszenie odszkodowania, które następuje zgodnie z oceną Sądu w zależności od obliczonego w procentach stopnia przyczynienia się poszkodowanego. Żądanie zadośćuczynienia może być dochodzone tylko w przypadku odpowiedzialności deliktowej.
Z przedstawionych powyżej przepisów wynika, iż pracownicy administracji szkoły, nauczyciele i wychowawcy w wyniku zaniedbania swoich podstawowych obowiązków, do których z pewnością, należy zapewnienie bezpieczeństwa uczącej się młodzieży w czasie zajęć szkolnych i przerw międzylekcyjnych, odpowiedzialności bezpośredniej w stosunku do ucznia, który uległ nieszczęśliwemu wypadkowi, nie ponoszą. Nie oznacza to jednak, iż ich odpowiedzialność jest całkowicie wyłączona. Nauczyciele i personel administracji szkoły odpowiadają służbowo przed dyrektorem szkoły i organem prowadzącym, za tragiczne skutki wynikłe z braku nadzoru nad bezpieczeństwem uczniów lub nieprzestrzeganiem procedury postępowania po zaistnieniu wypadku uczniowskiego.
Nauczyciele mianowani i dyplomowani podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej na podstawie Karty Nauczyciela. Komisje Dyscyplinarne w zależności od stopnia odpowiedzialności nauczyciela mogą wymierzyć jedną z kar dyscyplinarnych, wśród których znajduje się nagana, zwolnienie z pracy, zwolnienie z pracy z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie nauczyciela w okresie lat trzech od ukarania, czy wydalenie z zawodu nauczycielskiego. Ponadto, za uchybienia przeciwko porządkowi pracy w szczególności za nieprzestrzeganie przez pracownika szkoły przepisów bhp, opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia, szkoła może stosować karę pieniężną na podstawie art. 108 kp.
Kodeks pracy wprowadza kolejną odpowiedzialność odszkodowawczą pracowników szkoły wobec pracodawcy, który naprawił szkodę wyrządzoną osobie trzeciej przez pracownika, odpowiada on niejako pośrednio, gdyż pracodawca naprawiwszy szkodę, może domagać się od niego w drodze regresu odszkodowania z art. 114 – 119 k.p. Istnieje także możliwość dochodzenia odszkodowania bezpośrednio od nauczyciela. Dzieje się tak w przypadku wyrządzenia szkody uczniowi z winy umyślnej (SN III CZP 5/76 pub. OSNCP z 1977 r.). Umyślne wyrządzenie szkody przez pracownika szkoły zachodzić będzie wówczas, jeżeli objął on następstwa swojego czynu zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym. Należy jednak pamiętać, że nawet umyślne niedopełnienie obowiązku nadzoru przez nauczyciela nie jest równoznaczne z umyślnym wyrządzeniem szkody, choć nie wyklucza to możliwości ustalenia w procesie cywilnym, że pracownik wyrządził szkodę umyślnie. W takim przypadku to nauczyciel lub pracownik administracji będzie odpowiadał za szkodę wyrządzoną uczniowi z tytułu winy umyślnej. Przykładem może być zawinione złamanie uczniowi ręki przez szarpanie go, które w każdym przypadku stanowi czyn niedozwolony i przestępczy wobec ucznia. Obowiązujące, bowiem w państwie przepisy nie uprawniają do stosowania wobec uczniów siły fizycznej. Wymuszanie, więc wykonania obowiązków uczniowskich nie może nastąpić siłą, a jedynie środkami przez prawo i przepisy wewnętrzne szkoły przewidzianymi.
Należy pamiętać, że zastosowanie wobec ucznia przymusu fizycznego, jakkolwiek bezprawne, nie stanowi jeszcze samo przez się ani obowiązku zadośćuczynienia za krzywdę ani odpowiedzialności za szkodę, gdyby nie spowodowało uszkodzenia ciała lub nie wywołało rozstroju zdrowia pokrzywdzonego (OSN II CR 366/69). Powyższy przykład ilustruje nam ponadto sytuację, w której czyn niedozwolony stanowi zarówno czyn przestępczy. Odpowiedzialność za czyny przestępcze jest zindywidualizowana, w związku, z czym ani nauczyciel ani pracownik administracji w szkole, nie może przerzucić jej na organ zarządzający. Jeżeli wypadek ucznia w szkole był wynikiem czynu przestępnego pracownika szkoły, odpowiedzialność jego będą kształtowały oprócz przepisów prawa cywilnego także przepisy prawa karnego. W związku z powyższym, pracownicy administracji szkoły, nauczyciele, wychowawcy powinni liczyć się z tym, ze wypadek ucznia w szkole, który jest wynikiem zastosowanej przez nich chociażby groźby bezprawnej, przymusu fizycznego bądź narażenia na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia, stanowi przestępstwo, którego skutkiem jest odpowiedzialność karna według k.k.

Dzieci często nie zdają sobie sprawy z niebezpieczeństwa, na jakie narażone są w szkole. Ich zachowaniom towarzyszy brak wyobraźni i lekceważenie zasad bhp. Jeżeli chcemy odczuć zauważalny spadek wypadków w szkole należy kształtować wśród dzieci od najmłodszych lat odpowiednie postawy i umiejętności bezpiecznych zachowań jako jedne z najskuteczniejszych sposobów zapobieżenia wypadkom. Problematyka bezpieczeństwa i higieny pracy powinna, na co dzień gościć w systemie edukacji, gdyż jest to najskuteczniejszy sposób na ograniczenie ilości spraw odszkodowawczych z tytułu wypadków uczniów w szkole.